آنچه در زیر می خوانید قسمت اول از مقاله ی ” موانع رشد ادبیات علمی و تخیلی در ایران” به قلم «نوید فرخی»* است که در دو بخش تقدیمتان خواهد شد.
اولین رمان علمی تخیلی ایران، “رستم در قرن بیست و دوم” نوشته عبدالحسین صنعتی زاده کرمانی است که در سال ۱۳۱۳ به چاپ رسید. نگارش چنین اثری در ایران، بی سابقه بود و گرچه در سال های بعد هم چنین جرقه هایی زده شد و آثاری تحت عنوان علمی تخیلی به چاپ رسیدند، اما هیچگاه گونه ادبی علمی تخیلی به صورت جدی در ایران شکل نگرفت. در این مقاله به علل عدم رشد ژانر علمی تخیلی در ایران خواهم پرداخت.
ما در عصری زندگی می کنیم که آن را عصر انفجار اطلاعات برشمرده اند، و زندگی روزمره مان تقریبا تمام و کمال متکی بر علم و فناوری است. در چنین فضایی، که می توان هر روز انتظار پیشرفت تازه‌ی علمی جدید داشت، بی تردید زمینه لازم برای ارتقای جایگاه گونه ادبی علمی تخیلی فراهم است. با اینحال استقبال از هر گونه ادبی در جامعه مستلزم علاقه مخاطبان و خوانندگان به آن است. بنابراین برای رشد و شکوفایی این ژانر در ایران، در ابتدا باید علاقه لازم به وجود بیاید، اما مشاهده قفسه آثار علمی تخیلی کتابفروشی ها به خوبی وضعیت این گونه ادبی را در کشورمان نشان می دهد. تاکنون تلاش های صورت گرفته برای برگردان آثار پرفروش و موفق جهان به فارسی ناچیز و مقطعی بوده است. عرضه، زمانی بالا می رود که تقاضا زیاد باشد، و تا وقتی گونه علمی تخیلی از طریق معرفی موفق ترین آثار آن به خوبی شناخته نشود، نمی توان انتظار داشت خوانندگان نویسندگان داخلی به سمت آن خیز بردارند. در آمریکا، انگلستان و کانادا (که منتشر کننده بیشترین آثار علمی تخیلی جهان اند)، کتاب‌های علمی تخیلی در تیراژ وسیع چاپ می‌شوند، نشریات آنها را معرفی و نقد می کنند، از روی این آثار کتب مصور و کمیک استریپ چاپ می شود، و در مورد شان تبلیغات گسترده ای صورت می گیرد، و در نهایت اقتباس های سینمایی از کتب برگزیده ساخته می شود. طبیعی است وقتی این گونه ادبی با چنین انعکاس به مردم معرفی گردد، در جامعه شکوفا خواهد شد.
بیشتر ناشران، نویسندگان رئال نویس و حتی شاخص ترین منتقدان ادبی داخلی، ادبیات علمی تخیلی را غیرجدی می دانند. بنابراین آثار نویسندگان جوان این گونه ادبی، مورد کم لطفی همکاران نویسنده شان قرار می گیرد و انگیزه شان را برای ادامه راه از دست می دهند. در عین حال که ناآشنایی اهالی ادبیات داخل کشور با علمی تخیلی مسئله مهمی است اما قابل چشمپوشی نیست که آثار علمی تخیلی، در ایران با استقبال عامه چندانی هم روبرو نشده و زمانی باید انتظار دگرگونی این وضع را داشت که مردم در ابتدای ساکن از آن استقبال کنند.
نکته مهم دیگر، ناشناخته ماندن و عدم انسجام نویسندگان داخلی علمی تخیلی است. در کشورهایی که این گونه ادبی در آن رشد داشته، مجلات تخصصی وجود دارد و انجمن های علمی تخیلی نویسان شکل گرفته است. انجمن علمی تخیلی، هسته ای متشکل از نویسندگان و منتقدان این گونه ادبی است که در مورد آثار علمی تخیلی بحث و تبادل نظر می کنند، آثار مختلف را رصد می کنند و حتی سالانه بهترین آثار چاپی این گونه ادبی را معرفی یا چاپ می نمایند. به عنوان مثال، در سال ۱۹۳۰ جان دبلیو کمبل از ویراستاران داستان های علمی تخیلی، مجله ای را به نام “علمی تخیلی حیرت انگیز” تاسیس کرد. در سایه انتشار این مجله، گروهی از نویسندگان تازه پا و علاقه مند به ژانر علمی تخیلی این شانس را پیدا کردند تا آثارشان چاپ شود. همچنین نویسندگان این مجله، در جلساتی منظم در نیویورک گرد هم آمدند که بعدا بخودی خود جلساتی مستقل تشکیل دادند و تبدیل به یک گروه شدند. آنها نام گروه‌شان را فوتوریانز گذاشتند؛ از جمله اعضای این گروه که هر کدام بعدها به غول های ژانر علمی تخیلی بدل شدند می توان به ایزاک آسیموف، آرتور سی کلارک، رابرت آنسون هاین لاین، دیمن نایت، دونالد ویلهم، فردریک پوهل، جیمز بلیش، و جودیت مریل، ای اسمیت، رونالد هینلین، اولف استپلدونو … اشاره کرد. در سال ١٩٣٩ میلادی نخستین کنفرانس جهانی علمی تخیلی در نیویورک برگزار شد. جایزه هوگو، جایزه نبیولا، جایزه رمان دابلیو کامبل و جایزه داستان کوتاه نئودور استورجن، جایزه ساترن همگی از رویدادهای اختصاصی علمی تخیلی اند که در آمریکا برگزار می شود و آثار و نویسندگان برتر این گونه ادبی را به سراسر جهان معرفی می کند. نباید انتظار داشت یک شبه ره صد ساله رفت اما حتی حرکت های آغازین نیز در کشورمان بدین سمت شروع نشده است.
کارشناسی ارشد فناوری اطلاعات از دانشگاه صنعتی امیرکبیر